Ләззат Ахатова: 30 тамыз – тәуелсіздік пен тұрақтылық салтанат құрған күн

Биыл Қазақстан Республикасының Конституциясына 30 жыл толып отыр. Осы маңызды датаға орай Elordainfo.kz тілшісі заңгер, құқық саласының маманы Ләззат Ахатовамен сұхбаттасып, Конституцияның маңыздылығы, азаматтардың құқықтық сауаттылығы және заң үстемдігінің қоғамдағы рөлі жайында әңгімелесті.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан Республикасы Конституциясының 30 жылдығына арналған «Конституция және мемлекеттілік: құқық пен болашақ диалогы» атты ғылыми-практикалық конференцияда сөз сөйледі. Мұнда Президент отыз жылда түрлі себепке байланысты Ата заңға 6 рет түзету енгізілгенін, реформаның нәтижесінде Конституция баптарының үштен бірі жаңартылғанын, еліміздің саяси жүйесінде «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» қағидаты орныққанын айтты.

- Ләззат ханым, биыл ҚР Конституциясына 30 жыл. Сұхбатымыздың басында осы атаулы күннің маңыздылығына тоқталып өтсеңіз.

- Ата Заң – Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі мен тұтастығының негізі және мемлекеттіліктің мызғымас тірегі. Ол біздің зайырлы, құқықтық, демократиялық мемлекетіміздің бағыты мен болмысын айқындайды. Қазақстан азаматының негізгі құқықтары мен бостандықтары дәл осы құжатта бекітілген және бұл құқықтар адам дүниеге келген сәттен бастап қорғалады. Сонымен қатар ол қоғамда заң үстемдігін орнатады. Сондықтан да Ата Заң  жай ғана құқықтық акт емес, ол –  халқымыздың ерік-жігері мен рухани тұтастығының көрінісі. Ал Конституция күні – ел тарихында ерекше орынға ие мемлекеттік мереке. Бұл күн тек құқықтық құжаттың қабылданған уақыты ғана емес, сонымен қатар тәуелсіздік пен тұрақтылықтың салтанат құрғанын білдіретін маңызды күн.

- 2022 жылғы референдумнан кейін Конституцияға бірқатар түзетулер енгізілді. Осы өзгерістерге қысқаша тоқталып өтсеңіз.  

- 2022 жылы елімізде жалпыхалықтық референдум өтіп, Конституциямызға маңызды өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Бұл реформалар елді басқару жүйесін демократияландыурға және азаматтардың құқықтарын кеңейтуге бағытталды. Енді осы өзгерістерге қысқаша тоқталып өтейін. Суперпрезиденттік басқару жүйесінен бас тартып, еліміз президенттік республикаға бет бұрды. Билік өкілеттіктері қайта бөлінді. Парламенттің рөлі мен мәртебесі артты. Заң шығару жұмыстары күшейіп, Мәжіліс пен Сенаттың мүмкіндіктері кеңейді. Мемлекеттік шешімдер қабылдау процесіне азаматтардың қатысуына жол ашылды. Жер, оның қойнауы, су, орман, жануарлар мен өсімдіктер әлемі және басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі деп Конституцияда нақты жазылды. Президенттің жақын туыстары жоғары лауазымды қызметтер атқара алмайды. Әрбір азамат Конституциялық сотқа тікелей жүгінуге құқылы болды.  Өлім жазасына толық тыйым салынды. Мәжіліс аралас сайлау жүйесі арқылы жасақталатын болды. Бұл реформалар Қазақстанның демократиялық дамуына серпін берді.

- Соңғы 30 жылда Конституция негізінде елімізде қандай оң өзгерістер байқалды?

- Қазақстан осыдан 30 жыл бұрын өз тәуелсіздігін жариялап, тарихи таңдау жасады. Бұл халқымыздың еркіндікке деген ұмтылысының, ғасырлар бойғы арманының орындалған сәті еді. Сол уақыттан бері еліміз тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасып, өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізіп келеді. Осы жылдар ішінде Қазақстанның саяси жүйесі айтарлықтай өзгерді. Билік құрылымдары кезең-кезеңімен жаңғырып, қоғаммен кері байланыс орнату бағытында нақты қадамдар жасалды. Бұл өзгерістер жай ғана реформалар емес, еліміздің тәуелсіздігін нығайту, азаматтардың құқығын қорғау және мемлекеттілікті тұрақты ету жолындағы аса маңызды қадамдар болды. Қазір біз жаңа саяси дәуірге қадам бастық. Мемлекет басшысы жалпыадамзаттық құндылықтарға, яғни заң үстемдігіне, әділдікке, ашықтыққа ерекше мән беріп отыр. Бұл – халықтың өмір сапасын арттыруға, елдің тұрақты дамуына бағытталған маңызды саясат.

- Конституциялық құндылықтарды насихаттау барысында заңгерлердің атқаратын рөлі қандай?

- Конституция – бүкіл заңнаманың өзегі, барлық заңдар мен кодекстердің қайнар көзі. Осы тұрғыдан алғанда, оны халыққа түсіндіру, оның нормаларын күнделікті өмірмен байланыстыра отырып жеткізу – өте маңызды жұмыс. Бұл жерде, әрине, заңгерлердің рөлі айрықша. Себебі заңгер маманы құқықтық нормалардың мәнін терең түсінетін, оны кәсіби деңгейде талдай алатын маман. Олар Конституцияның баптарын жай оқып шығумен шектелмей, оның мазмұнын қоғамға дұрыс жеткізуге, қарапайым азаматтарға түсінікті тілмен баяндауға қабілетті болуы керек. Конституциялық құндылықтарды насихаттау азаматтық сана мен құқықтық мәдениетті қалыптастыруды білдіреді. Бұл ретте заңгерлер құқықтық ағартушылықпен айналысып, халықтың құқықтық сауатын арттыруға, заңға құрметпен қарауға баулуға үлес қосады. Сондықтан олардың осы саладағы атқаратын қызметі – аса қажетті әрі жауапты міндет.

- Ләззат ханым, елімізде Конституциялық соттың қайта құрылуы қандай өзгерістер әкелді деп ойлайсыз?

- Конституциялық соттың негізгі қызметіне заңдардың Конституцияға сәйкестігін бақылау, заңдар арасындағы қайшылықтарды жою және азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау жатады. Сондықтан Конституциялық соттың қайта құрылуы еліміздің заңнамалық жүйесіне және қоғам өміріне елеулі оң әсерлерін тигізіп жатыр. Мысалы, жақында Конституциялық сот алимент төлеуге қатысты нормаларды жеңілдету туралы шешім қабылдады. Бұл – нақты өмірдегі азаматтардың мүддесіне сай, қолжетімді әрі әділ шешімдердің бірі. Сонымен қатар заңдардағы қайшылықтар мен адам құқықтарын бұзатын нормалар бойынша заңгерлер де, қарапайым азаматтар да сотқа жүгіну құқығына ие болды. Бұл өз кезегінде Конституциялық соттың қоғамда әділдік орнатудағы рөлін күшейтеді. Халықтың конституциялық құқықтары тиімді қорғалады және заңнаманың үйлесімділігі артады.

- Қазір халықтың құқықтық сауаттылығы артып келеді деп ойлайсыз ба?

- Менің ойымша, қазір қоғамдағы ақпараттық ашықтық пен құқықтық түсініктің деңгейі айтарлықтай жақсарды. Мысалы, қазіргі кезде қоғамда үлкен резонанс тудырған істер бойынша сот процестері ашық түрде өтеді, яғни халық бұл процестерді тікелей қадағалай алады. Сонымен қатар мемлекеттік органдар мен құқық қорғау мекемелерінің әлеуметтік желілердегі ресми парақшалары ашылды. Онда білікті мамандар мен басшылар халықпен тікелей байланыста болып, туындаған мәселелер мен кемшіліктерді, заңсыздықтарды жедел түрде анықтап, шешуге ұмтылады. Осы өзгерістердің барлығы құқықтық сауаттылықтың өсуіне ықпал етуде және халықтың заңға деген сенімін нығайтып жатыр. Әрбір азамат заңды білуге, құқықтарын қорғауға және өз міндеттерін түсінуге құқылы, ал бүгінгі заманауи коммуникация құралдары бұл процесті айтарлықтай жеңілдетіп жатыр.

- Қарапайым азамат өз құқықтарын қалай қорғауы керек және құқығы бұзылған жағдайда қайда жүгінуі қажет?

- Әрбір азамат өзінің конституциялық және заңмен берілген құқықтарын білуі және оны қорғауға белсенді түрде ұмтылуы тиіс. Қазіргі таңда еліміздің әр өңірінде құқықтық көмек көрсетуге арналған арнайы ұйымдар жұмыс істейді. Мысалы, адвокаттық алқалар мен заңгерлік палаталар бар. Олар білікті заңгерлерден құралған және азаматтарға кәсіби құқықтық кеңес беріп, заңдық қолдау көрсетеді. Құқықтарыңыз бұзылған жағдайда, сіз осы ұйымдарға немесе тікелей сот органдарына, полицияға, прокуратураға жүгініп, заңды қорғау шараларын қолдана аласыз. Бұл жерде өз құқығыңызды білу және қорғау үшін қорықпай, тиісті орындарға уақытында жүгіну маңызды. Сонда ғана заң алдында әділдік орнап, құқықтық тәртіп қамтамасыз етіледі.

- Сұхбатыңызға рақмет!