Конституциямыз – халық билігі мен сайлау құқығы заңмен бекітілген құжат – астаналық заңгер

Халқымыз үшін Конституция мен Тәуелсіздік егіз ұғым саналады. Биыл Ата заңымыздың қабылданғанына 30 жыл толып отыр. Осы мерекелік күнге орай Elordainfo.kz тілшісі астаналық заңгер Қымбат Туреновамен сұхбаттасып, Конституциямыздың қазақстандықтардың азаматтық және саяси құқықтарына қол жеткізудегі маңызы мен мәні туралы сұрап білді.

Мемлекет басшысы Конституцияның 30 жылдығына арналған «Конституция және мемлекеттілік: құқық пен болашақ диалогы» атты ғылыми-практикалық конференцияда сөз сөйледі. Мұнда Президент Конституция әрдайым адам құқығының темірқазығы болуға тиіс. Бұл – мемлекет саясатындағы бұлжымас қағида екенін айтты. Енді азаматтар қандай да бір заң өз құқығы мен бостандығына нұқсан келтіреді деп санаса, Конституциялық сотқа жүгіне алады. Президент екі жарым жыл ішінде бұл органның қарауына 11 мыңнан астам өтініш келіп түсті. Бұл халықтың жаңадан енгізілген конституциялық бақылау институтына сенімі жоғары екенін көрсететінін айтты. 

- Қымбат Аманбайқызы, Ата Заңымыздың тарихына тоқталып өтсеңіз...  Қазіргі қолданыстағы құжат қалай қабылданған еді?

- Алдымен, халқымыздың ұзақ уақыт арманы болып келген ең құнды мақсаты – байрақты дербес ел болу мүддесін императивті құқық нормасымен шегелеген де, жүзеге асырған да осы Конституция екенін айту қажет.

Осы уақыт ішінде кеңестік және қазіргі заманғы Қазақстанның, сондай-ақ дамыған мемлекеттер мен әлемдік тәжірибенің озық жаңалықтарын ұлтымыздың дәстүрлі құқықтық ерекшеліктермен ұтымды ұштастырған қолданыстағы Конституция тыныс-тіршіліктің барлық салаларында ауқымды реформалар жасап, оларды қайта жаңғыртуға толықтай негіз болды.

Ата Заңның қабылдануы қоғамға, мемлекетке және азаматтарға конституциялық еркіндік берді. Соның арқасында халқымыз біреуге жалтақтамай дербес өмір сүру, ұнаған қызметімен айналысу мүмкіндіктерін алды.  

Егемен еліміздің басты Заңы, құқықтық негізі болып саналатын Конституциямыздың тарихы бірнеше кезеңдерден тұрады.

1993 жылғы Конституция — Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы. Оған дейін 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясы қолданыста болды. Жаңа құжатта егемендік, демократиялық принциптер, билік бөлінісі алғаш рет заңды түрде бекітілді. Бұл Конституция – өтпелі кезеңде жұмыс істеген заңнамалық құжат ретінде тарихта қалды.

Дегенмен 1993 жылғы Конституция ескі әкімшіл-әміршіл ережелерге сүйенгендіктен, жаңа қоғам талабына сай болмады. Әрі онда адамның жеке құқығы мен бостандығы, оны қамтамасыз ету қағидалары, мемлекеттік үкімет билігін жүргізу нысандары, басқару саласындағы демократиялық институттардың қызметі нақты айқындалмаған болатын. Сол себепті араға екі жыл салып, 1995 жылы 30 тамызда жалпыхалықтық референдум негізінде 9 тараудан және 98 баптан тұратын жаңа Конституция қабылданды.

Сонымен, 1995 жылғы Конституция — қазіргі қолданыстағы Конституция. 30 тамызда жалпыхалықтық референдум арқылы қабылданды. Ол президенттік басқару нысанын нақтылады, билік тармақтарының өкілеттігін айқындады және азаматтардың құқықтарын кеңінен қорғауға негіз қалады.

- Еліміздің Конституциясының ерекшеліктері қандай? Өзге мемлекеттердің конституциясымен ұқсастығы мен айырмашылығы бар ма?

- Қазақстанның Ата заңы әлемдегі ең жас Конституциялардың бірі саналады.

Қазақстан Конституциясының сипаттарына келсек, онда унитарлық мемлекет, президенттік басқару түрі белгіленген; демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет принциптеріне негізделген; адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын жоғары қояды; заң үстемдігі және билік тармақтарының бөлінісі бекітілген.

Ал енді Конституциямыздың өзге елдермен ұқсастығына тоқталсақ, көптеген демократиялық елдер секілді адам құқықтарының басымдығы, билік тармақтарының бөлінісі (АҚШ, Франция, Германия) Қазақстан Конституциясында да бекітілген.

Халық билігі мен сайлау құқығы жалпы еуропалық елдермен ұқсас. Айтарлықтай айырмашылықтары да бар. Мысалы, кейбір елдерде (мәселен, Ұлыбритания) жазбаша Конституция жоқ — құқықтық нормалар дәстүрлер мен актілер жиынтығына негізделген.

- Конституциямыз бұған дейін неше рет өзгерді? Оған не себеп болды? Әр кезең, әр өзгеріс елімізге не берді?

- 1995 жылғы Конституция қабылданғаннан бері бес рет өзгертілді.

Санамалап кетсек, 1998 жылы Президент пен Парламенттің өкілеттігіне өзгерістер енгізілді; Сенат пен Мәжіліс депутаттарының саны өзгерді.

2007 жылы саяси реформалар болды, оның ішінде пропорционалды сайлау жүйесі енгізілді; партиялардың рөлі артты; Президенттің өкілеттігі 7 жылдан 5 жылға қысқартылды.

2011 жылы Президенттік сайлауды кейінге қалдыру бойынша референдум өтпей, Конституцияға өзгеріс енгізіліп, кезектен тыс сайлау өткізілді.

2017 жылы Конституциялық реформа: биліктің бір бөлігін Президенттен Парламент пен Үкіметке беру арқылы билік тармақтары арасында тепе-теңдік күшейтілді.

Ал 2022 жылы елдегі саяси, экономикалық даму, демократиялық реформаларға бет бұру, қоғам сұранысына бейімделу, билік тепе-теңдігін сақтау себептері негізінде ауқымды өзгерістер болды.

- Соңғы референдум Ата заңымызға қандай өзгерістер әкелді?

- 2022 жылғы 5 маусымда өткен референдумда азаматтардың 77,18%-ы Конституцияға өзгерістер енгізуді қолдады. Сөйтіп, 33-баптың 56-тармағына өзгерістер енгізілді.

Негізгі өзгерістер мыналар: Президенттің туыстарына саяси лауазымдар мен квазимемлекеттік секторда қызмет атқаруға тыйым салынды; өлім жазасы толық жойылды; Конституциялық сот құрылды (2023 ж. 1 қаңтардан бастап жұмыс істейді); Президенттің бір реттік 7 жылдық өкілет мерзімі енгізілді (2022 ж. күзінде іске асты); Мәжіліс пен мәслихаттарға аралас сайлау жүйесі (бір мандатты округтер + партиялық тізім) қайтарылды және халықтың Конституцияға өзгеріс енгізу процесіне қатысуы кеңейтілді (референдум арқылы).

Ата заңымыз негізінде қолға алынған тың жаңалықтарды да атап кеткен жөн.

Мысалы, енді Конституциялық сотқа кез келген азамат тікелей шағым түсіре алады — бұны адам құқықтарын қорғаудың жаңа деңгейі десек болады. Сондай-ақ  саяси партияларды тіркеу жеңілдетілді (мүшелер саны 20 000-нан 5 000-ға азайтылды). Ал мемлекеттік басқару жүйесінде «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласы жүзеге асырыла бастады.

Міне, биыл Конституциямыздың құрылғанына 30 жыл толып отыр. Осы жылдар ішінде кемелденген Ата заңымыз халқымыздың игілігіне лайықты қызмет етіп келеді және болашақта да қуатты елдің басты құжаты болатынына сенімдіміз!

- Сұхбатыңызға көп рақмет!