Қазақстан бейбітсүйгіштік рейтингі бойынша ТМД елдері арасында бірінші орында

Соңғы жылдары әлемде мемлекеттер арасындағы қақтығыстар көбейіп келеді. Бұл туралы елдердің бейбітсүйгіштік индексінде айтылған. 2025 жылғы Global Peace Index есебіне сәйкес, әлемдегі бейбітсүйгіштіктің орташа деңгейі 0,36 % төмендеді, деп хабарлады Elordainfo.kz Ranking.kz-ке сілтеме жасап.

Бұл – индикатордың осымен алтыншы жыл төмендеуі. Бейбітсүйгіштік индексінде 23 көрсеткіш бар, оның 13-і нашарлап, 2-і былтырғы деңгейде қалды. Ең төменгі көрсеткіш қақтығыстар көрсеткішінде байқалды, ал ең үлкен көрсеткіш қылмысқа деген көзқарас көрсеткішінде болды. Соңғы бес жылда сыртқы қақтығыстың қандай да бір түріне ішінара қатысқан елдер саны 98-ге жеткен, ал 2008 жылы бұл көрсеткіш 59 болды.

Қазақстан 163 елдің ішінде 56-орынға ие болды. Индексі 1,875 деп бағаланды.

Айта кетейік, индекс неғұрлым жоғары болса, ел соғұрлым бейбітсүйгіш емес болып есептеледі. Қазақстан Республикасы 2024 жылғы рейтингпен салыстырғанда өз позициясын бес орынға жақсартты.

ТМД елдері арасында Қазақстанның позициясы ең үздік. Одан сәл төменгі рейтингте Армения (58-орын), Молдова (66-орын), Өзбекстан (67-орын), Қырғызстан (78-орын), Тәжікстан (79-орын), Түркменстан (87-орын), Әзербайжан (95-орын), және Беларусь (119-орын) тұр. Украина мен Ресей рейтингтің соңында, сәйкесінше 162-ші және 163-ші орындарға жайғасты.

Ең бейбітсүйгіш елдер ретінде Исландия, Ирландия, Жаңа Зеландия, Австрия және Швейцария анықталды.

Айта кетейік, биыл қаңтар-шілде айларында Қазақстанда мемлекеттің басқару мен қорғаныс саласында, сондай-ақ  міндетті әлеуметтік қамсыздандыруда негізгі капиталға салынған инвестициялар 82,4 млрд теңгені құрады – бұл былтырғы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда, құн бойынша 59,2 пайызға артты.

Аймақтар бойынша ең үлкен инвестиция көлемі елордада байқалды: 23,5 млрд теңге, бұл елдегі барлық негізгі капиталға салынған инвестициялардың 28,5 пайызын құрайды. Салыстыру үшін: былтырғы жылдың алғашқы жеті айында бұл көрсеткіш 1 млрд теңге болған, яғни 2025 жылдың қаңтар-шілдеге қарағанда 22,7 есе аз. Одан кейін Алматы және Түркістан облыстары: сәйкесінше 8,1 млрд және 7,8 млрд теңге. Секторға салынған ең аз инвестиция көлемі Жамбыл облысында тіркелді – бар болғаны 689,2 млн теңге.

Қаржыландыру көздері бойынша мемлекеттік басқару және қорғаныс саласында, сондай-ақ міндетті әлеуметтік қамсыздандыруда салынған барлық негізгі капиталдың 61,6 пайызын жергілікті бюджеттерден алынған қаражат құрады: 50,7 млрд теңге, бұл былтырғымен салыстырғанда бірден 60,5 пайызға артық.  Республикалық бюджеттен салынған инвестициялар 96 пайызға өсіп, 20,3 млрд теңгеге жетті. Банктік емес қарыз қаражаттары есебінен 15,2 пайыз артты, 10,3 млрд теңге болады. Ал кәсіпорындардың өз қаражаттары 23,6 пайызға көбейіп, 1,1 млрд теңгені құрады.

Биыл қаңтар-маусым айларының қорытындысы бойынша мемлекеттік бюджеттен қорғанысқа жұмсалған шығындар 466,8 млрд теңгеге жетті, ал 2024 жылдың бірінші жартыжылдығындағы көрсеткіш 450,8 млрд теңге болды. Жылдық қаржылық өсім 3,1 пайыз. Долларлық эквивалентте бұл 906,9 млн АҚШ доллары болады. Егер осы тұрақты валютадағы шығындарды салыстырсақ, көрсеткіш 8,5 пайызға төмендегені анықталады.

Қорғаныс секторының мемлекеттік бюджеттің жалпы шығындарындағы үлесі 3,1 пайызды құрады, бұл - соңғы бірнеше жылдағы сәйкес кезеңдегі ең төменгі көрсеткіш. Анықтама үшін: 2009 жылдың бірінші жартыжылдығында қорғаныс секторының үлесі 4,4 пайыз болған, 2010 жылы 4 пайыз, 2015 жылы 4,3 пайыз, 2020 жылы 4,2 пайыз, 2024 жылы 3,4 пайыз құраған.

Көпжылдық динамикада бірінші жартыжылдықтағы шығындарды АҚШ долларымен алсақ, 2009 жылы бұл көрсеткіш 500,2 млн долларды құраған, 2010 жылы 551,9 млн доллар, ал 2013 жылы шығындар шарықтау шегіне жетіп, 1 млрд АҚШ долларына дейін өскен. Кейінгі жылдары бұл көрсеткіш төмендеу мен өсу кезеңдерін бастан кешірді. 2017 жылы қысқарған шығындар 663,1 млн АҚШ долларын құрады, 2020 жылы 773,7 млн доллар, 2023 жылы жаңа рекорд орнап, қорғаныс саласына 1,3 млрд АҚШ доллары жұмсалды.

Ал жергілікті бюджеттерге келер болсақ, 2025 жылдың бірінші жартыжылдығында қорғанысқа 50,1 млрд теңге жұмсалған, бұл өткен жылғы 65,4 млрд теңгемен салыстырғанда 23,5 пайызға аз. Халық санына шаққанда бұл Қазақстан бойынша жан басына орта есеппен 2,4 мың теңгені құрады.

Аймақтық тұрғыда ең көп қаржы Атырау облысының бюджетіне қорғанысқа жұмсалған – 13,6 млрд теңге. Бұл өңір тұрғындарының әрбіріне шаққанда 19 мың теңгеден келеді. Одан кейін Алматы қаласы – 5,3 млрд теңге (жан басына шаққанда 2,3 мың теңге) және Ақмола облысы – 4,2 млрд теңге (жан басына шаққанда 5,4 мың теңге) орналасқан. Ең аз қаржы Ұлытау облысының бюджетінен қорғанысқа бөлінген – 469, 7 млн теңге, бұл жан басына шаққанда 2,1 мың теңгені құрайды. Егер қорғаныс саласындағы шығындарды жан басына шаққандағы көрсеткіш бойынша қарастырсақ, жоғарыда аталған өңірлермен қатар алғашқы үштікке Маңғыстау облысы да кіреді, бұл өңірде орта есеппен әр тұрғынға 2,7 мың теңге жұмсалған. Ал ең төменгі көрсеткіштер Қызылорда облысында (736,9 теңге), Қарағанды облысында (999,3 теңге) және Түркістан облысында (1,2 мың теңге) тіркелген.